Ekonomia positiboa eta ekonomia normatiboa

Ekonomia positiboa eta ekonomia normatiboa ekonomiari buruzko adierazpen eta proposizioak egitean, eta orokorrean ikerketa ekonomikoa egitean, bereizten den bi ikuspegi dira. Ekonomia positiboaren ikuspegia ekonomiari buruzko proposizio objektibo, faktual eta egiaztagarriak (eta beraz, zientifikoak) eratzen dituen hura da, ekonomia nolakoa den eta nola funtzionatzen duen azaltzen duena,  datuak  jasoz eta haietatik eredu zientifikoak eratu eta aurresan zehatzak eginez. Ekonomia normatiboan berriz, ekonomia nolakoa izan beharko litzatekeen aztertzen da, eta iritzi subjektiboekin lotzen da beraz. Orokorrean, politika ekonomikoak ekonomia positiboaren eta normatiboaren ikuspegiak bateratzen ditu: adibidez, langabezia-tasa Euskal Herrian %10 delarik (proposizio positiboa), langabezia murrizteko lana banatu beharko litzateke (proposizio normatiboa).

Ekonomia positiboaren eta normatiboaren arteko bereizketa ekonomiaren izaera zientifikoarekin dago loturik. Ekonomiaren legeak konstanteak eta mugiezinak direla baieztatzen dutenak ekonomiaren ikuspegi positiboa dute, eta ekonomia fisika bezalako zientzia izan daitekeela aldeztu. Ekonomia historian zehar aldatzen dela baieztatzen dutenek berriz, zirkunstantzia kultural, politiko, sozial eta ideologikoen arabera, ekonomiaren izaera normatiboa jarraitzen dute.

Subjektibismoa

Subjektibismoa zerbait ezagutzeko irizpide lehen eta nagusitzat pertsonaren indibidualtasuna, subjektu bakoitzaren ikuspuntua alegia, hartzen duen jarrera filosofikoa da. Bereziki etikan erabiltzen da, subjektibismo etiko izenarekin, zerbait ona edo txarra den subjektu bakoitzaren ikuspuntuaren araberakoa dela, dena subjektiboa dela alegia, baieztatzen duen jarrera izendatzeko. Erlatibismoaren aldaera bat da, subjektuaren ikuspuntua nabarmentzen duena. Bi subjektibismo mota bereizten dira etikan: subjektibismo normatiboaren arabera, "A ona da" egia da baldin eta soilik baldin "A ona da" proposizioa pertsona edo talde baten ikuspuntuekin bat badator; subjektibismo metaetikoaren arabera berriz, "A ona da" egia edo faltsua den baieztatzerik ez dago; bi subjektibismo horiek aurkakoak dira, subjektibismo metaetikoak ez baitu subjektibismo normatiboaren inongo proposiziorik onartzen.

Estigmak eta estigmatizazioa

Estigma (antzinako grezierazko stigma hitzetik, "punta duen objektu batekin egindako orban edo marka") gizarte harremanetan eragin negatiboa (diskriminazioa, bazterketa) dakarren ezaugarri pertsonal berezia da, gizarteko araua hausten duelako eta ondorioz sortzen duen estereotipoaren eraginez. Estigmak pertsona indibidualek pairatzen dituzten arren, egitate sozial bat osatzen dute, gizarteak edo gizataldeak hartzen badu estigmatzat pertsonaren ezaugarri berezi hori.  Estigmatizazioa berriz, estigma izateagatik pertsona bat baztertu eta diskriminatzeko prozesu soziala da. Hiru motako estigmak bereizten dira: estigma fisikoak (arau estetikoari jarraitzen ez dion itxura fisikoa ez izatea, akats fisikoak), izaerarekin loturiko estigmak (oso herabea izatea, adibidez) eta estigma tribalak (ijitoa izatea, adibidez).

Albiste faltsuak

Albiste faltsuak, berri faltsuak edo, ingelesezko mailegua baliatuz, fake news direlakoak, bereziki Interneten zabaldu eta nahita, engainatzeko helburuarekin, zabaltzen diren haiek dira. Haien ezaugarri nagusia sare sozialetan duten zabalkuntza izugarri azkarra da, biralitatea alegia, eta ondorioz iritzi publikoan eragiteko duten ahalmena, helmuga politiko eta ideologikoekin. Batzuetan helburua ez da politikoa, ekonomikoa baizik, albiste faltsu batek sorraraz dezakeen sareko trafikoan oinarrituta.

Albiste faltsuen fenomenoarekiko arreta bereziki 2016 urtetik abiarazi zen, Donald Trumpek Estatu Batuetako hauteskunde presidentzialak irabazi zituenean, ustez kanpaina horretan zabaldu eta botoa eragin zuten albiste faltsuak direla eta. Geroztik, albiste faltsuek kezka eragin dute gizartean, estrategia politiko moduan baliatu delako alde batetik zein bestetik. Albiste faltsuen aurka prebenitzeko, iturrien sinesgarritasuna konprobatzea eta pentsamendu kritikoa ezinbestekoak dira.

Arpegioak

Arpegioak: Claude Debussy, Premiere Arabesque

Arpegioak bata bestearen ondotik, era melodikoan, jotzen diren nota musikalen segidak dira, nota musikalak batera jotzen diren akordeetan ez bezala.

Egia-ostea

Egia-ostea XXI. mendean garaturiko kontzeptua da, modernitatean nagusi izan den egia-gezurra dikotomia gaindituz (eta hortik oste atzizkia), eta errealitate faktual eta objektiboa erlatibizatuz, sinesmenak eta emozioak egia balio nagusitzat hartzen dituzten egoera eta fenomeno soziopolitikoen multzoa da. Gaitzespenez hartu izan den kontzeptua izan da, botere politiko eta faktikoen manipulazioarekin eta iritzi publikoa sortzen duten propaganda mekanismoekin. Postmodernitatearen erlatibismoaren eta subjektibismoaren ondorioa dela aipatu da, egia desegitearen kausa, balio guztietariko mezuak eta diskurtsoak Interneten zabalkuntza itzela lortzen duten garaietan, azkenean errealitateari aurre egiteko ezintasuna adierazten duena. Horrela, "etorkinek lana lapurtzen digute" eta "pentsio-sistema desagertuko da" egia-osteko adierazpenak dira, datu objektiboetan baino egoera emozional baten islada, egiari nagusitzen zaiona. Konspirazio-teorien eta albiste faltsuen zabalkuntza ere egia-osteko fenomenoak lirateke.

Terminoa 1992an erabili zen lehen aldiz Steve Tesich idazleak, iritzi publiko estatubatuarrak egia-osteko mundu batean erabaki zuela adieraztean, gobernuaren azalpenak onartu zituenean Irangate, Golkoko Gerra eta beste auzi deserosoen inguruan. 2004an Ralph Keyes idazleak egia-ostea hartu zuen gai zentraltzat The Post-Truth Era: Dishonesty and Deception in Contemporary Life lanean. Harry G. Frankfurt estatubatuar filosofoa izan da egia-ostearen inguruko pentsalari nabarmenetakoa, 2005 urtean politikatik egia nahasteko darabilten diskurtso hutsen gainean On bullshit (Hitz-jario hutsari buruz)  idatzi zuenetik.

Beste hizkuntzetan: ingelesez, post-truth; gaztelaniaz, posverdad, posveracidad.

Pentsamendu analogikoa

Pentsamendu analogikoa errealitate sinple, gertu eta ezaguna (iturburu -eremua deitzen dena) eremu konplexu, urrun eta ezezagun batera (helburu eremu deitzen den horretara) estrapolatzea da, helburu eremuari buruz erabakiak hartu edo horri buruzko ezagutza eskuratzeko, bi eremuen artean daude analogiak edo antzekotasunei esker. Esperientzian eta indukzioan, aurretik bizi eta ikasi dugun horretan, oinarritzen den prozesu heuristikoa da. Iturburu-eremutik helburu-eremura ezagutza zabaltzeko prozesuari transferentzia deitzen zaio. Transferentzia positiboa izan daiteke, azkenean prozesu kognitiboak arrakasta badu helburu-eremuan; eta negatiboa, porrot egin duenean, bereziki iturburu-eremuak eta helburu-eremuak elementu eta erlazio ezberdinak dituztenean, hala uste bagenuen ere, analogoak ez direnean alegia.

Pentsamendu analogikoa eguneroko jardunean erabiltzen dugu, inkontzienteki sarri, adibidez ikastetxe berri bat hastean, aurreko ikastetxeetan baliagarri izan zaizkigun ikaskuntzarako estrategiak berdinak garatzen ditugu, ikastetxe berrian baliagarri izango zaizkigula uste dugulako, ikastetxeen arteko antzekotasunak ikusirik; pedagogian ere erabil daiteke, irakasleak egoera ezaguna baliatzen duenean ikasleari eduki berria azaltzeko.

Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala

Hemen duzu, PDF formatoan eta orrialde bakar batean inprimatzeko, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala. Aldarrikapen hori Nazio Batuen Batzar Nagusiak onatu zuen 1948an. Geroztik nazioarteko legearen oinarrizko dokumentua bilakatu da, hertsiki zuzenbideko baliorik ez duen arren hura sinatu zuten herrialdeentzat. Giza Eskubideen Nazioarteko Itunak berriz, Aldarrikapen honetatik eratorriak neurri handi batean, bete beharrekoak dira haiek sinatu dituzten herrialdeentzat.

Ikus, gainera

Diru politika

Diru politika, moneta politika edo politika monetarioa estatuek euren ekonomietan esku hartzeko (ikus, interbentzionismoa) diruari, zehatzago masa monetarioari, eta interes-tasei buruz hartzen dituzten politika ekonomikoen multzoa da, inflazioa kontrolatu, ordainketa-balantza hobetu eta jarduera ekonomikoa suspertzeko. Bi motako diru politika bereizten dira: diru politika hedakor eta espantsiboa, ekonomia dagoen diru eskaintza handituz eta interes-tipoak jaitsiz, ekonomia suspertzea helburu duena, teorian inflazioa gehituz kalte gisa, eta diru politika murrizkorrak, inflazioa moteltzea helburua duena, diru kantitatea murriztuz eta interes-tipoak igoz, teorian hazkunde ekonomikoaren eta enpleguaren aurka. Uneko diru politika gobernuek erabakitzen badute, banku zentralen bitartez abiarazten da, haiek direlako diru kantitatea eta interes-tipoak aldatzeko tresnak aplikatzen dituztenak.

Ekonomia klasikoa

Ekonomia klasiko edo ekonomiaren eskola klasikoa XVIII. mendean Adam Smith abiarazi eta XIX. mendean beste ekonomialari batzuek, haien artean David Ricardo, Jean-Baptiste Say, Malthus, John Stuart Mill eta James Stuart Mill, jarraitu zuten eskola ekonomikoa da. Eskola klasikoak epe luzera merkatuaren dinamika orekazkoa dela baieztatzen du, esku ikusezinaren ideia aldeztuz, Sayren legean ("eskaintzak bere eskaera sortzen du") eta laissez faire printzipioan oinarriturik. Horrela, orokorrean liberalismo ekonomikoaren aldeko korrontea dela esan daiteke, merkantilismoaren eta beste politika interbertzionisten aurkakoa. Ekonomia klasikoaren arabera, dirua bitarteko besterik ez da, ekonomia estaltzen "errezela", eta dinamika ekonomikoan eraginik ez duena.