Funts galdurako diru laguntzak administrazio publikoek ematen dituzten itzuli beharrik gabeko diru laguntzak dira, betiere diru laguntza jasotzean onartu diren baldintza eta obligazioak errespetatzen badira.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, non-repayable grants, non-recoverable subsidies; gaztelaniaz, subvenciones a fondo perdido.
Putre-funtsak egoera zailean, porrotetik gertu, dauden enpresa eta estatuen bono eta bestelako zor-tituluak oso prezio baxuan (bono eta titulu horien balio nominaletik oso behera) erosten dituzten inbersio-funtsak dira, enpresa eta estatu horiei juridikoki presio eginez, zor guztia kobratu eta beraz errentagarritasun handia lortzeko asmoarekin. Putre-funtsen inbertsioak arrisku handikoak dira, default edo titulu horiek amortizatu (ordaindu) gabe geratzeko probabilitatea oso handia delako, baino arrisku horiek operazio arrakastatsuetan lortzen dituzten irabazi itzelekin konpentsatuz.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, vulture funds; gaztelaniaz, fondos buitre.
Ekonomian, ustiapeneko diru laguntzak administrazio publikoek enpresei ematen dizkieten diru laguntzak dira, itzuli beharrik gabekoak (funts galdura emandakoak), enpresari errentagarritasun gutxieneko bat eman edo kostuak estaltzearren, errentagarritasuna lortzea edo galerak estaltzea nekez gertatzen denean, prezio erregulatuengatik edo jarduerak eskaintzen duen zerbitzu publikoarengatik.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, operating subsidies; gaztelaniaz, subvenciones de explotación.
Aldagai makroekonomikoak, agregatu makroekonomikoak edo makromagnitudeak herrialde edo eskualde mailako kopuru, bolumen edo kantitate ekonomikoak dira (ikus gainera, makroekonomia), ekonomiaren bilakaera adierazten dutenak, hilabetetik hilabetera aldagai batzuetarako (langabeziaren kasuan, esaterako) eta hiru hilabetero edo urtero (Barne Produktu Gordinaren edo ordainketa balantzaren kasuan). Aldagai makroekonomikoen kalkulua eta estimazioa nazio kontabilitatearen baitan egitren da.
Aldagai makroekonomiko garrantzitsuenak
Kontsumo pribatua eta kontsumo publikoa Barne Produktu Gordina eta eskari agregatua osatzen duten atal edo kapitulu makroekonomikoak dira, eskualde edo herrialde mailan kalkulaturikoak, gehienetan urtea edo hiruhilabetea erreferentzia izanik, edo aurreikusitakoak (eskari agregatuari erreferentzia eginez aipatzen denean).
Kontsumo pribatua familiek eta erakunde pribatuek (enpresa eta beste erakundeek) egiten duten gastu korrontea da, inbertsioa alde batera utzirik (adibidez, higiezinen erosketak). Kontsumo pribatua bi faktore espezifikok eragiten dute: enplegu maila (eta beraz, modu alderantzizkoan langabezia) eta soldatak dira. Enplegu maila eta soldatak zenbat eta handiagoak izan, kontsumo pribatua hainbat eta handiagoa izateko joera izango du. Badira beste faktore batzuk kontsumo pribatua eragiten dutenak, hala nola presio fiskala eta interes tasa, kontsumo pribatua gutxitu egiten dutenak, interes tasaren kasuan aurrezki handitu egiten dutelako.
Kontsumo publikoa administrazio publikoek egiten duten gastua da, hala nola funtzionarioen soldatak, administrazio publikoek eskuratzen dituzten ondasun eta zerbitzuak, eta kapital finkoaren kontsumoa (depreziazio edo balio galera). Politika ekonomikorako marjin eskasa uzten duten atalak izaten ira, nahiko finkoak direnez. Aukera gehiago eskaintzen ditu inbertsio publikoak.
Eraikuntza soziala errealitate bat eratzeko dugun modua da, errealitate horren ezaguera indibidualetik eta beraz subjektibotik errealitate sozial eta beraz objektiboa izatera heldu arte. Prozesu horren bukaeran sortzen den errealitate kolektiboari ere deitzen zaio eraikuntza soziala. Errealitatearen eraikuntza soziala burutzeko oinarrizko tresna hizkuntza da (mahaia mahai bat dela jakiteko, ados jarri behar dugu "horri" mahai deitzen zaiola), baina kontzeptu konplexuagoetan, kulturarekin edo ideologiarekin lotutakoetan, legitimizazioa eta instituzionalizazioa, maiz boterea bitartekoa izanik, ere baliatzen dira.
Maiz zerbait eraikuntza sozial bat dela esatean, gutxiesgarri moduan erabiltzen dugu, benetan erreala edo egiazkoa dela ukatuz. Adibidez, heterosexualtasuna eraikuntza soziala dela esaten dute homosexualtasuna aldarrikatzen dutenek; baina egia esan, eraikuntza soziala baino egiazkoagorik ez dago, errealitate oro sozialki eraikitzen delako. Dena da finean eraikuntza soziala bat.
Eraikuntza sozialaren kontzeptua garatzen duen eskola soziologikoari konstrukzionismo soziala deitu zaio.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, social construct, social construction; gaztelaniaz, construcción social, constructo social.
Moneta politika edo diru politika ekonomia batean dagoen diru kopurua (diru eskaintza, alegia) kontrolatzen duen politika ekonomikoa da. Funtsean, bi motako moneta politikak bereizten dira, elkarren muturrekoak: batetik, moneta politika murrizgarriak diru kopurua minimora ekarri nahi du, inflazioa minimotzeko; bestetik, moneta politika zabalkorrak diru eskaintza handitu egiten du, txanponak eta billeteak jaulkiz, edo kreditua erraztuz, kontsumoa eta inbertsioa berpizte aldera. Moneta politikak duen beste tresna bat interes-tasa erreferentziazkoa da, banku zentralek banku komertzialei dirua zenbateko interesean mailegatzen dieten alegia: interes-tasa murrizten bada, kreditua erraztu eta aurrezkia oztopatu egiten da, eta diru eskaintza handitu egiten da, kontsumoa bultzatuz; interes-tipo erreferentziazkoa gehitzen bada, kreditua murriztu eta aurrezkia sustatu egiten da, kontsumoa txikituz eta inflazioa murriztuz.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, monetary policy; gaztelaniaz, política monetaria.
Ez ezetz da 2010eko hamarkadan sexu jazarpenaren aurka zabaldutako lelo feminista da. Horren jatorria 2008an Irene Zeilinger ekintzaile feministak plazaraturiko Non, c'est non izenburuko emakumeentzako autodefentsarako liburua da, non kaleko eta beste giroko sexu jazarpenen aurka emakumeak nola jokatu behar duen azaltzen den. Liburuan adierazten denez, kaleko jazarpenaren aurrean, emakume baten atzetik sexu bila tematzen diren gizonezkoen aurrean, emakumeak bere autodefentsarako ezetza argia azaldu behar du, jabekuntza ekintza sendo bat burutuz. Geroztik, izenburua lelo feminista bilakatu eta hedapen zabala ezagutu zuen, "Nik sinesten dizut" leloarekin batera, Espainian bereziki 2016ko Sanferminetako La Manada auziaren ondorengo protestetan. Gertaera haietan emakume gazte bat gizon talde batek bortxatu zuen, emakumeak ezezkoa edo gutxienez baietza esplizitua eman gabe. Leloak luzaroan ustez gizonezkoen artean aski zabaldua zen jokabidea du jatorri, non sexu proposamenei edo onartu gabeko sexu jokabideei emakumeak ezetz esan arren, gizonak ez zuen etsitzen bere sexu gogoa bete arte, emakumearen borondate esplizitua (ezetza) kontuan hartu gabe. Jokabide horen arrazoia emakumeen sexualitatearen errepresioan datza: luzaroan emakumeei sexuaz gozatzeko aukera erreprimitu zaie, eta emakumeak gizonaren sexu proposamenen aurrean (egoera horretan, noski, gizonari baitzegokion proposamena egitea) ezetza emateko joera zuen, nahiz eta benetan sexurako gogoa izan, duintasuna atxiki eta behar bezalako (sexurik gabeko) emakumea zela argi uzteko; horren jakitun, gizonek ezetzari kasurik egin ez, tematu eta aurrera jarraitzen zuten, emakumearen borondatea (egiazko ezetzaren kasuetan) bortxatuz, ezetza hori seguru asko benetako ezetza ez zela sinetsirik, kasu askotan horrela izan arren. Joera horren kausaz emakume asko izan dira sexualki jazartuak eta bortxatuak. Leloak aldarrikatzen duena emakumearen hitza da: ez ezetz da, ez esateak ezetza adierazten duela, emakumeek nahita ere ezetz esaten dutelako mito faltsua hautsiz (inoiz egiazkoa izan den arren). Leloaren beste aldaera bat "bai baino ez da baietza" da, emakumeen baietza edo baimen esplizitua sexu harremana onartzeko baldintza gisa aldarrikatzen duena, eta Espainiako legean jaso dena. Feminista batzuk leloa gaizki ez interpretatzeko beharra adierazi dute, argudiatuz "ez ezetz da" leloak elukeela sexurik edo gizon-gogorik gabeko emakume eredu bat eratu behar, hau da, aldarrikatu behar dena ez dela beti ezetz esatea. Leloaren interpretazio okerraz sor daitekeen moral eta zentsura sexualei aurre eginez, interpretazio sexu erreprimitzaileak baztertuz, emakumeak sexu gogoa duenean, bere gogoak argi azaldu, atsegin izan ezkero baietza eman eta gizonaren proposatutako sexuaz gozatu beharko luke.
Aitaren etxea Karmele Jaio gasteiztar idazleak (1970- ) 2019an plazaraturiko eleberria da.
I: hor goitik, tontorretik
Ismael Gasteizen bizi den idazle heldua da. Jasone bere emaztea da eta bi alaba ditu. Mendian bortxatuta eta hilda agertu den neska gazte baten berriak asaldaturik, etxetik korrika atera eta Gasteiz inguruko mendi batera igotzen da. Han ezin du asaldura burutik kendu. Txikitatik buruan iltzatutako tiro hotsak aditzen ditu buruan, aita ehiztariak mendira eramaten zuenekoak. Urduri dago alabagatik baita, batez ere Sanferminetara 17 urterekin joatea utzi ziotenetik eta hara joan zen gau berean neska batek taldeko bortxaketa pairatu zuenean.
Mendi tontorretik bere bizitzaren errepasoa egiten du. Gurasoen etxea bilatzen du han goitik, familia guztia Eibartik etorrita, berak 15 urte zituela, hartu zuten etxea, eta ama han egongo dela irudikatzen du, urtetan bezala lanbasa pasatzen, burutik ondo ez dagoen aitarekin. Gero Jasonerekin eta alabekin bizi izan ziren lehenengo etxea bilatzen saiatzen da, nekez aurkitzen du, alabak egun nekez ikusten dituen moduan, joanetorri etengabean ibiltzen baitira. Bere egungo etxea da hobekien ikusten dena, eta bere estudioa irudikatzen du, idazteko paper eta tresnekin. Idazten ari den eleberriaz pentsatzen du, euskal gatazkari buruzko eleberri bat, osatu ezinik dabil eleberri horrekin, agian gatazka beti kanpotik bizi duelako, arrebak ez bezala. Gauzak beti kanpotik bizitu dituela uste du, eta horregatik dago blokeatuta eleberriarekin. Ezin du burutik kendu Vidarte kritikoaren iritzi gaiztoa bere azken eleberriari buruz: pertsonaiak estralurtarrak zirela, sinesgarritasunik gabeak. Esango luke orain ere ezin dela benetako mundura hurbildu.
II: tempo zahar batean harrapatuta
Etxean sukaldeko kafetera elektriko zaharrari begira dago, sukalde modernoarekin bat ez datorrena. Kafeteraren mekanismo geldoak laguntzen dio kanpoko giro nahasi eta azkarrari ihes egiten. Telebistan kate atzerritarrak aditzen ditu, hemengo berri latzak ez aditzearren: alaba Eider Sanferminetara joan zenean bezalaxe, non aditu zuten neska bat bortxatu zutela, eta deika aritu zitzaizkiola alabari, erantzunik gabe, alabak bateriarik gabe gratu zela abisatu arte. Beldurra du alabari zer gertatuk oote zaion ta errua ere bai. Emazte Jasone gizonekikoa gerra dela esaten hasi baita. Eta txikitako beldur izua nagusitzen zaio, txikitan mendian galdu zen lehengusuaren bila aritu ziren. Azken aldian guztiz blokeatuta dago, ez daki zer den: pentstazen du buruan pilota itxirako tumore bat duela. Probak egin dizkiote eta ezetz. Beldurra dio heritozari, txikitan iluntasunari eta horrelakoetan arreba Liberen gelara joaten zen, hura bai ausarta, politikan sartua eta egun ere Berlinen errefuxiatuak laguntzen. Ez du inspiraziorik, hitzik gabe geratu da. Eta badira bi urte liburua osatu nahian dabilela, eta zirriborro bat besterik ez du.
III: amesgaiztoak bueltan
LANEAN (23 ORRIALDE 213TIK EGINAK)
Historizazioa Bertold Brecht antzerkigileak (1898-1956) historiak antzezpen batean izan dezakeen eraginari buruz landutako kontzeptua da. Brechten arabera, antzezpena ez da berdin jokatzen eta publikoaren aldetik interpretatzen da une desberdinetan, ikuspuntu historikoaren eraginez. Brechten arabera, aktoreek (eta obraren zuzendariak) fenomeno hori kontuan hartu eta ahalegina egin beharko lukete ikuspuntu desberdin horiek azalarazteko, oraina ukatu gabe, ikuslegoa ikuspuntu historikoen eta euren ikuspuntuaren erlatibotasunaz jabe egin dadin. Gaien aukeraketarekin ere badu zerikusirik historizazioak: egungo gai sozial bat ikuspuntu kritiko batez ikusaraztea zaila izan daiteke, egungo ikuspuntutik, eta kritika pizteko baliabide bat iraganeko gaiak edo gai historikoak hartzea izan daiteke.
Beste hizkuntzetan: ingelesez, historicisation; gaztelaniaz, historización.