Greba, grebaldi, edo lanuzteak

Langileen asanblada, grebaldi batean.

Grebak, grebaldiak edo lanuzteak langileek modu kolektiboan lan egiteari erabaki eta uzten diotenean gertatzen den protesta da, langilearen eskubideak eta interesak defendatze aldera. Greban defendatzen diren interes eta eskubideak lanarekin, askatasun sindikalekin eta politikarekin lotuak izan daitezke. Greba egiteko eskubidea herrialde demokratikoetako konstituzioetan jasota dado, eta beraz langileen oinarrizko eskubidea da. Hala ere, gizartearentzat funtsezkoak diren zerbitzuen kasuan greba egiteko eskubidea mugatuta dago, eta legez zerbitzu minimoak ezartzen dira, zerbitzu horiek bermatze aldera. Halaber, greba legitimo batek greba egiten ez duten, eta beraz lan egitea erabaki duten langileen nahia errespetatu behar du. Grebalariek beste langileak informatu eta grebara joateko deia zabaltzeko eskubidea badute, era baketsuan; informatzaile lanak egiten dituzten langile hauei pikete deitzen zaie.

Hainbat greba mota daude: greba arretatsu, arretazko greba edo japoniar greban, langileek ohi baino azkarrago edo zorroztasun handiagoz egiten dute lana, enpresan arazoak sortu nahian; greba orokorra, langile guzti guztientzat deitzen da, gehienetan helburu politikoekin; beso erorien greban lantokian bertan burutzen dena da, lanik egin gabe; azkenik,  elkartasun greba beste langile kolektibo baten alde egiten dena.

Beste hizkuntzetan: ingelesez, strike; gaztelaniaz, huelga; frantsesez, grève.

Kristautasuna (kristau erlijioa)

Kristautasuna edo kristau erlijioa Jesus Nazaretekoaren mezua, Kristo edo mesias moduan, jarraitzen duen erlijio monoteista abrahamdarra da. Kristau fedeak, bere aniztasunean, Jainkoak gizon egin zela, Jesus Nazaretekoarengan haragiztatua, gurutziltzatua hil eta berpiztu zela, sinesten du, gizaki guztientzako salbamen mezua bat zabaltzeko. Kristau erljioaren beste oinarrizko dogma batzuk gizakia Jainkoak sortu zuela, arima hilezkorra eta gorputzen berpiztea dira.

Monismoa

Monismoa unibertso osoa, errealitate guztia, substantzia bakar batez egina dagoela baieztatzen duen doktrina filosofikoa da. Materialismoa monismoaren aldaera bat da, dena materiaz egina dagoela ezartzen duena. Monismoaren aurkakoak dira, dualismoa, non materia (gorputza) eta adimena jatorri eta substantzia ezberdinetakoak diren, pluralismoa, unibertsoa gai ezberdinetatik sortua dela dioena, eta nihilismoa, ezer ez dagoela baieztatzen duena.

Esan bezala, monismoak errealitatea bakarra dela dio. Hala ere, monismo aldaera asko daude, bakarra den hori zer den (gauzen substantzia, gauzen propietateak edo gauzak bere osotasunean?) eta bat hori nola kontatzen den, nola ulertzen den (unibertso osoa?) kontuan harturik.

Monismoaren historia luzea da: filosofo presokratiko batzuk, Tales Miletokoa (ura), Anaximenes (airea) eta Demokrito Abderakoa (atomoak) besteak beste, izan ziren substantzia edo printzipio bakarraren ideia defendatu zutenak. Geroago, dualismoa, arima, adimena, eta gorputza bereiziz, izan da hainbat mendetan indarrean. Baruch Spinoza monismoa berreskuratu zuen filosofoa izan zen, panteismoa, dena Jainkoa dela alegia, defendatuz.

Hilkortasuna

Demografian, hilkortasuna eremu eta data jakinetan hiltzen diren pertsonen kopurua da, populazio osoarekin alderaturik. Kopuru hori aldakorra da adinaren, maila sozioekonomikoaren eta eskualdearen arabera; horregatik ohikoa da adinaren araberako hilkortasuna neurtzea. Hilkortasun-tasa gordinak edo hilkortasun-tasa orokorrak urtean mila pertsonako hiltzen den pertsona kopurua adierazten du. Hilkortasun-tasa nabarfmen murrizten joan zen XX. mendean zehar baina egun ere ezberdintasun hnadiak daude herrialde garatuen, non hilkortasun tasak milako 15 ingurukoak diran, eta herrialde azpigaratuen artean, non tasak milako 30 ingurukoak diren.

Metadatuak

Metadatuak datu, datu multzo  edo bestelako informazio-unitateei (webguneak, esaterako) buruzko informazioa da. Mapa batek izenburua, jatorri, eskala eta erabilerari buruzko informazioa azaldu eta liburutegietan liburu edo dokumentu bakoitzak bere fitxa izaten duten bezalaxe, beharrezkotzat jotzen da datuei buruzko informazioa txertatzea, datuekin beraiekin batera. Metadatuek datuen izenburua, horien sortze-data, egilea, eremua, kokapena eta hizkuntza barneratu behar dituzte besteak beste.

Emari ekologikoa

Emari ekologikoa ibaiko ekosistema kaltetu gabe ibaietan atxiki behar den emari (ibilgutik igarotzen den ur kantitate) txikiena da.

Miletoko eskola

Miletoko eskola Antzinako Greziako lehen eskola filosofikoa izan zen, filosofia presokratiko deitzen den korrontearen baitan. Mileto Egeo Itsasoko kostaldean zegoen hiri bat zen, Ekialde Hurbilean, egungo Turkian. Filosofo horiek mito eta erlijiotik logos edo diskurtso arrazoiturako bidea zabaldu zuten. Mileto Atikatik, Atenas ingurutik, etorritako joniarrek sortu zuten eta eskola filosofikoa sortu zen garaian Lidiako erresumaren mendean zegoen, baina autonomia handiarekin. Geroxeago, Miletoko eskola oraindik indarrean zegoela, pertsiarrek hartu zuten hiria baina suntsitu gabe.

Miletoko eskola Tales, Anaximandro eta Anaximenes filosofoek osatzen dute. Tales gainera, Graziako zazpi jakintsuetako bat zen. Hiru filosofo horien hausnarketa gai nagusia physis edo natura, eta jainkoak eta beste mitoak baztertuz, unibertsoaren sorrera eta bilakaera printzipio natural eta fisikoen arabera esplikatzen saiatu ziren. Horien baieztapenek sinpleak, eta batzuetan erridikuluak, dirudite gaur egun, baina esan daiteke zalantzarik gabe Mendebaldeko historian sekulako garrantzia izan dutela, mundua zientifikoki azaltzeko jaso ditugun lehen ahaleginak izan zirelako.

Ez zen kasualitatea izan Mileto, Atikako greziarrek sortutako hiri bat, filosofo horien jatorria izatea. Mileto greziar kolonia zen, bereziki merkataritzari lotua, eta beraz teknologikoki aurreratua, eta beraz pentsamendu zientifikoak onartzeko gune egokia. Gainera, merkataritzaren eraginez beste kultura batzuekin etengabeko harremanetan zegoen, eta horrek pentsaera unibertsalista eta zabala bultzatu zuen bertako hiritarren artean.

Hiru filosofo miletoarrek xede berdina izan zuten: arkhe edo naturaren printzipio kosmiko eta unibertsala jakitea. Galdera berdina planteatu zuten, erantzun ezberdinak, baina beti arrazionalismoaz,  eman zituzten arren: Talesentzat ura izan zen; Anaximandrorentzat apeiron delakoa, infinitu edo mugagabea; eta Anaximenesentzat  airea. Hirurek printzipio bakarra eman zuten, eta beraz hirurak monistak direla esan daiteke.

 

Enpedokles

Enpedokles (K.a. 494 - K.a. 434) Antzinako Greziako filosofo presokratikoa izan zen, pluralisten eskolakoa, medikua, politikoa eta poeta izateagatik ere ezaguna. Siziliako Akragas hirian jaio zen goi mailako familia baten baitan, demokraziaren alde jardun zuen eta oligarkiaren aurka. Bere lanetatik zati batzuk bakarrik gertatu zaizkigu, Naturaren gainean (Peri Physeos), lan mekanizista, eta Purifikazioak (Katharmoi), kutsu mistikoarekin, nahiz eta batzuen arabera bi lan horiek lan bakarra osatzen duten. Filosofian, Parmenides, Pitagoras, zeinarengandik transmigrazioaren ideia jaso zuen, Xenofanes, Anaxagoras eta Anaximandro irakasle izan zituela aipatu da. Gorgias sofista aipatzen da Enpedoklesen ikasle moduan. Platon eta Aristotelesen idazlanetan aipatzen da batzuetan, bere ideiei buruzko aipamenak eta iruzkinak eginez.

Enpedoklesen ziklo kosmikoa, munduaren bilakaera azaltzen duena.

Parmenidesengatik izatearen bakartasunaren ideia bereganatu zuen, baina munduko aniztasuna azaldu nahian, lurra, ura, airea eta sua hartu zituen unibertsoaren sorrerako lau funtsezko elementutzat (kausa materiala), erakarpenez eta aldarapenez, bateratuz eta bereiziz, Maitasunez eta Gorrotoz bere hitzetan (kausa efizientea), konbinatu egiten direnak, egungo unibertsoa sortzeko. Haren arabera, unibertsoa etengabeko bilakaeran dago, bi indar horien eraginez, ziklo edo esfera bat osatuz (Parmenidesen esferaren ideia egokituz): Maitasuna guztiz nagusitzen denean, elementuak erabateko orekan daude, baina Gorrotoa agertu eta elementu haiek bereizten hasten direnean agertzen da hain zuzen mundu sentikor aldakorra eta bizitza hilkorra, arimak gizaki, animalia eta landareetan gorpuztuta (zoogonia edo bizitzaren hasieraren azalpen bat emanez), hasierako batasunetik aldendurik, hasieran izaki bizidun horiek munstro moduan edo atal sakabanatuetan, guztiz bilakatu gabe, eta gero (Darwinen eboluzionismoaren aurrekaria ikusi dute batzuek hemen) gizakia eta animaliak itxura hartzen doazela; Gorrotoa nagusitzean hasiko da Maitasuna berriz ere indarra hartzen, gauzak harmonian jartzeko. Enpedoklesek Parmenidesen izate bakarraren ideia onartzen du, baino denboran dena aldatu eta bilakatzen dela ere baieztatuz, horretarako lau elementuen teoria baliatuz, eta airea, lurra, ura eta sua bereiziko diren arren, azkenean zikloaren buruan dena berriz bat izango dela aitortuz.

Artefaktuak, ekofaktuak eta zirkundatuak

Artefaktu hitzak teknologia optikoan duen esanahiari buruz jakiteko, ikus Artefaktua, Bioscio webgunean.  

Material arkeologikoak sailkatzean artefaktuak, ekofaktuak eta zirkundatuak bereizten dira. Artefaktuak gizakiak ekoitzi edo manipulatutako tresna, objektu eta materialak dira, hala nola harrizko tresnak (industria litikoa) eta hezurrez eta metalez egindako objektuak. Ekofaktuak berriz, giza jardueraren ondorioz utzi, garraiatutako material naturalak dira, gizakiaren manipulaziorik gabe, hala nola gizakiek utzitako janari hondarrak (hezurrak, hondarrak eta haziak). Zirkundatuak aztarnategi batean naturak utzitako aztarnak dira, antzinako ingurumenaren berri ematen dutenak, polena adibidez.

Maiztasun-banaketak

Maiztasun-banaketak edo maiztasun-taulak datu-multzo batean aldagai estatistiko batek hartzen dituen kategoriak edo balioei dagozkien maiztasunak, absolutuak edo erlatiboak, zehazten dituen taula ordenatu bat da. Labur, maiztasun-taulak datuetan balio edo kategoria bakoitza zenbat aldiz errepikatzen den zehazten du. Maiztasun-banaketek datu-multzoak modu trinko eta ordenatu batean azaltzen dituzte, haietatik grafiko estatistikoak eratu edo kalkulu estatistikoak modu eroso eta trinkoan egiteko. Datuen ezaugarri nagusiak erraz antzemateko ere erabil daitezke, hala nola datuen ibiltarte estatistikoa eta moda.

Aldagai kualitatiboak

Aldagai estatistiko kualitatiboak kualitate bat, eta ez kopuru edo neurketa bat, jasotzen dutenak dira, hala nola sexua, hezkuntza-maila, azken hauteskundeetan emandako botoa edo auto baten kolorea.

Adibide gisa, toki batean aparkatutako auto batzuen kolorea jaso dugu:

zuria-beltza-zuria-grisa-gorria-horia-gorria-urdina-grisa-zuria-

zuria-beltza-grisa-gorria-gorria-zuria-zuria-zuria-zuria-grisa

Aldagai kualitatiboen maiztasun banaketak sektore diagrama batez irudika daitezke. Bilatu, Gizapedian, "sektore-diagrama".

Dagokion maiztasun-taula honela eratzen da:

    \[\begin{tabular}{|c|c|c|} \hline Kolorea & Autoak (n) & Portzentajea (f)\\ \hline \hline Zuria & 8 & \%40\\ Gorria & 4 & \%20\\ Grisa & 4 & \%20\\ Beltza & 2 & \%10\\ Horia & 1 & \%5\\ Urdina & 1 & \%5\\ \hline & 20 & 100\\ \hline \end{tabular}\]

Aldagai estatistikoa, kualitatiboa kasu honetan, kolorea da. Kolore ezberdinak kategoriak edo modalitateak dira. Kolore horiek dituzten autoen kopuruak, kolore bakoitza zenbat aldiz agertzen den alegia, maiztasun absolutuak (n) dira; eta portzentaje moduan emanda, maiztasun erlatiboak (f). Moda estatistikoa kolore zuriari dagokiola ikusten dugu.

Aldagai kuantitatibo diskretuak

Aldagai kuantitatiboak neurketa edo zenbaketa baten ondorioz sortzen dira; diskretuak izateko gainera, ondorioz sortzen diren balio ezberdinak isolatuta daude bata bestetik; adibidez, zenbat liburu irakurri den urtean (0, 1, 2, ...). Aldagai diskretua balio ezberdin gutxi hartzen dituen aldagaia dela ere esan daiteke.

Adibide gisa, hainbat pertsonari galdetu diogu zenbat liburu irakurri duen osorik azken urtean:

0-1-2-0-0-1-0-1-2-1-0-0-0-3-3-4-0-0-0-2

 

Irakurritako liburu kopuruari dagokion maiztasun-banaketa osoa hau da:

    \[\begin{tabular}{|c|c|c|c|c|} \hline Liburu kopurua & Pertsonak (n) & Portzentajea (f) & Pertsonak metaturik (N) & Portzentajeak metaturik (F)\\ \hline \hline 0 & 10 & \%50 & 10 & \%50\\ 1 & 4 & \%20 & 14 & \%70\\ 2 & 3 & \%15 & 17 & \%85\\ 3 & 2 & \%10 & 19 & \%95\\ 4 & 1 & \%5 & 20 & \%100\\ \hline & 20 & 100 & & \\ \hline \end{tabular}\]

Aldagai kuantitatiboetan maiztasun metatuak (N eta F) ere kalkulatzen dira, balio bakoitzeko maiztasun bakunez gainera (n eta f). Adibidez, 2 liburu edo gutxiago irakurtzen dutenak %70 dira. Ohartu behar da aldagaiaren balio ezberdinak txikienetik handienera ordenatzen direla.

Aldagai kuantitatibo diskretu baten maiztasun-taula zutabe-diagrama batez irudika daiteke.

Aldagai kuantitatibo jarraituak

Jarraituak izateko, aldagai kuantitatiboak tarte batean edozein balio har dezake, edo baita ere, balio ezberdin asko har ditzake; adibidez pertsona baten altuera.

Adibide gisa, hainbat emakume gazteri pisua galdetu diogu:

54-62-57-48-52-51-50-46-53-54-57-58-58-61-60-55-62-64-69-68

Aldagai jarraitua denean, maiztasun-taula eratzeko datuak tartetan biltzen dira:

    \[\begin{tabular}{|c|c|c|c|c|} \hline Pisua & Emakumeak (n) & Portzentajea (f) & Emakumeak metaturik (N) & Portzentajeak metaturik (F)\\ \hline \hline 45-50 & 2 & \%10 & 2 & \%10\\ 50-55 & 6 & \%30 & 8 & \%40\\ 55-60 & 5 & \%25 & 13 & \%65\\ 60-65 & 5 & \%25 & 18 & \%90\\ 65-70 & 2 & \%10 & 20 & \%100\\ \hline & 20 & 100 & & \\ \hline \end{tabular}\]

Ohartu behar da datuak tartetan sartzean, estatistikan adostu edo hitzartu dela muga-balioko datuak hurrengo tartean sartzea (adibidez, 50 datua, 50-55 tartean sartzen da, eta ez 45-50 tartean); hau da, tarteak [ , ) erakoak dira.

Aldagai kuantitatibo jarraituak irudikatzeko erabiltzen den histograma.